Лыддьысям да гижам комиӧн

     Сыктывкарса коми культура шӧринын уджалысьяс нуӧдӧны «Лыддьысям да гижам комиӧн» уджтас. Гортын пукалан кадӧ аддзысьлім онлайнын. Чайта, артмис бур сёрни. Помас сетісны гортса удж – юксьыны гижӧмӧн ас мӧвпъясӧн. Со мый менам артмис. Збыльвылас кӧ, дыр нин эг видлавлы гижӧдъяс. 

    

     Геннадий Фёдоровлӧн «Зын турун» повесьт лыддьӧм бӧрын чужӧм мӧвпъяс

  

 

     Повесьтыслӧн ставнас действиеыс мунӧ ӧти жырйын – Сандралӧн керкаын, и талунъяаас (Сандралӧн пӧрысь кадас), ми аддзам сӧмын куим геройӧс: Сандраӧс, пӧрысь ань дорӧ кыкысь волысь Габӧӧс да мам дорас ӧтчыд пыралысь Ӧльӧканӧс. Сӧмын некымынысь ми, лыддьысьысьяс, «петавлам» тайӧ керкасьыс да аддзысям мукӧд «геройкӧд». Шуам, кор Сандра лӧсьӧдчӧ Толе-боле нук дорас чужан лунасьны мунны либӧ помас нин ми ылысянь аддзам уна йӧза кладбище да лесник керка йӧр и здук кежлӧ мыччысьлӧм Габӧкӧд пӧрысь кад коллялысь Маринӧс.

     Но век жӧ Сандра да Габӧлӧн казьтылӧмъяс пыр ми вуджалам и вӧрӧ, кор, шуам, Петра верӧыскӧд ӧттшӧтш Сандра олӧ вӧр керкаын да гозъя заптысьӧны вӧр-ва нурӧн, кор Сандра корсьысьӧ вошӧм Петра верӧссӧ, либӧ кор Габӧ висьтасьӧ аслас мыж йылысь – Петрӧӧс вӧрын аддзӧм да ош капканысь мездӧм пыдди лыйӧм да вӧрын гуалӧм йылысь. Шӧр геройяс казьтылӧмъяс тшӧтш нуӧдӧны и важ коми сиктӧ. Тані нин колӧ сёрнитны сы йылысь, мый гижӧд кутшӧмкӧ ногӧн восьтӧ коми йӧзлысь культура, быт, фольклор, а сідзкӧ, отсалӧ талунъя лыддьысьысьлы пырӧдчыны тайӧ джуджыд, но талунъя лун вылӧ ёнкакодь нин вунӧм пӧль-пӧч оласногӧ. Сідз, ми волам том йӧзлӧн рытпукъяс вылӧ, аддзам, кыдз нывъяс печкӧны, а сэсся, зонъяс воӧм бӧрын, катӧдӧны печканъяссӧ паччӧр вылӧ да заводитчӧ гаж. Том йӧз сьылӧны, йӧктӧны, ворсӧны, удаллунсӧ да кужанлунсӧ петкӧдлӧны, сэк жӧ, войпукъяс дырйи, тшӧкыда и радейтчӧм ныла-зонма костын чужӧ, кыдзи гижӧ автор, кимӧститчам пӧ войбыдъясӧн. Уна висьтавсьӧ и Габӧлӧн корасьӧм йылысь. Дерт, корасьнысӧ вежань да вежайыс волісны, тан и кӧлысь обычайлы лӧсялана шуӧмъяс: «Аддзылі дона туланӧс, кок туйыс татчӧ вайӧдіс». Приданӧй йылысь сёрни, кукутӧм да с.в. Эз тай сӧмын ло Габӧ ног. Сандра сійӧс эз радейт, помтӧг бӧрдіс и быд ногыс петкӧдліс ассьыс прӧтивитчӧмсӧ. Радейтана Петраыс Йӧввыв гаж дырйи пышйӧдіс сійӧс вӧв вылын, гортас нуис и сэсянь найӧ гозйӧдчисны. Сандра казьтылӧ Петракӧд дженьыд ӧтлаын олан кадсӧ, вуджӧ челядь вылӧ: Гриш пиыс усьӧма война вылын, нылыс арӧсаӧн на кувсьылӧма, Ӧльӧкан пи, бӧръяыс – ӧні мамлӧн гажыс, Толе-боле нукыс. Тайӧ казьтылӧмас водзӧ петкӧдчӧ этнография пасъяс: Петра чӧс туй вылын кольӧм пасъяс – утка кок, дедыс на лӧсьӧдлӧма; том гозъялы керка лэптігӧн помеч чукӧртлӧм (ӧнія челядьлы тайӧ кывсӧ колӧ нин гӧгӧрвоӧдны); вӧралысьлӧн законъяс гаралӧм.

     Мӧвпыштан да, вӧрыскӧд повесьтын унатор йитчӧма. Сюжетыс гартчӧма вӧр гӧгӧр, вӧрын медыджыд грекыс лои вӧчӧма – морт виӧм, ачыс Габӧ асьсӧ виис тшӧтш вӧрын быттьӧ, позяс тадз шуны, лесник керка дорын, пывсян сайын. Колӧ шуны, мый повесьт помас сценаыс, кор Габӧ синмӧн аддзам кладбище, уна-уна йӧза, кӧні гуалісны  Петралысь аддзӧм шойсӧ – зэв вына аддзӧмтор. Тані ясыда тыдалӧ геройяс костын паныд мунӧмыс. Петраӧс бӧръя туйӧ колльӧдӧны став сиктыс, кодзула памятник дасьтӧмаӧсь, а Габӧлы ӧні весиг потшӧсыс «быдӧн чужъяс». Зывӧк лоӧма ставӧнлы Габӧ, и аслыс зывӧк, ӧтка морт тайӧ олӧмас, инасьтӧм лов. И вийсьӧмыс ӧд сылӧн тшӧтш, позяс тадз индыны, кладбище горулын лои, лесник керкасянь кладбищеыс Габӧлы бура тыдаліс. А асьтӧ виысьястӧ ӧд водзті кладбище ӧграда саяс гуавлісны.

     Дерт, ыджыд пас пуктӧ кык геройлӧн – мужичӧйлӧн – судьбасӧ авторӧн гижигӧн сійӧторйыс, мый повесьтын гаравсьӧ коллективизация кад. И коді да мый сулалӧ паныд коллективизациялы, индыссьӧ пемыдӧн, лӧсявтӧмӧн ӧнія олӧмлы, лёкӧн. Габӧ йылысь гижигӧн тӧдчӧдчӧны фактъяс, мый котырыс пыксьӧма пырны колхозӧ, муртса абу раскулачитӧмаӧсь, нянь дзебӧны, Енлы эскӧны (Габӧ Петраӧс тшӧктӧ пернапасасьны вӧрас), важ традицияӧ кутчысьӧны, шуам, мырдысьӧн ас саяс кӧсйис босьтны Сандраӧс. Сідзкӧ, та серти Габӧ лоӧ ёнджык отрицательнӧй персонажӧн. И ыджыд мыж вӧчӧмыс усис буретш сылы и сы вӧсна, автор мӧвп серти, мый сійӧ муніс коллективизациялы паныд. Та вӧсна и кувсис ӧтнасӧн, некодлы ковтӧмӧн. Петра, мӧдарӧ, медводдзаяс лыдын пырис колхозӧ, эз эскы Енлы, муніс «пемыд» обычайлы паныд (пышйӧдіс невестасӧ), выль нога олӧм вылас нин видзӧдіс. Сы вӧсна и лоӧ ёнджык положительнӧй персонажӧн. Сандра та серти шӧркодь видзӧдласа персонаж. Сы вӧсна мый и «пемыдыс» быттьӧ уна, эскӧ шӧпкӧдчысь пуясӧ да ортӧ, но век жӧ кӧсйӧ мынтӧдчыны тайӧ «пемыдлунсьыс», оз сетчы Габӧлы, кӧть и унаысь мӧдыс корасьӧ. Но ми, лыддьысьысьяс, кутам тӧд вылын, мый тані век жӧ мунӧ кадыслӧн отпечаток. И, дерт, ог кутӧй донъявны геройсӧ видзӧдласъяс серти да сы серти, пырис-ӧ сійӧ колхозӧ. Тані ми вермам мыджсьыны да донъявны стӧча сӧмын ӧти лоӧмтор – морт виӧм. Морт вины оз позь, ӧд эн тэ сылы сет олӧмсӧ, не тэныд и босьтны. А Габӧ кыкысь босьтіс морт лов – медводз Петралысь, сэсся ассьыс. И тайӧ вӧчӧмыс нин сэсся нуӧдас быд лыддьысьӧсь ас туйӧд. Быдӧн ачыс мӧвпыштас да доръяс либӧ мыждас Габӧӧс. Вермис-ӧ Габӧ отсавны Петралы сы серти видзӧдӧмӧн, воис-ӧ ловйӧн Петра гортӧдзыс, ӧд сійӧ капканӧ веськалӧм бӧрын воштӧма уна вир, чужӧмыс быдӧн едждӧма, вомыс лӧзӧдӧма? Вермис-ӧ оставны Габӧ Петралы сы серти видзӧдӧмӧн, мый сійӧ, Петраыс, мырддис Габӧлысь муса нывсӧ, янӧдіс став дырйиыс, кыдз лыддьӧ Габӧ, и ӧні сылы лоӧ овны мустӧм морткӧд? И уна на мукӧд юалӧм чужӧ та дырйи. Авторыс оз жӧ сет лыддьысьлы стӧч видзӧдлас. Габӧ Сандралы мыж восьтігӧн шуӧ, мый сылы сэк мутияс пеляс шӧпкӧдісны, эз лэдзны мӧвпыштны, тэрмӧдлісны. И пидзӧстчанясьӧ Габӧ, ачыс коньӧр кодь лолӧ та кадӧ, висьтасигас. А водзынджык ми аддзам сельсӧветысь сцена, кыдз Габӧ видлӧ правдайтчыны сельсӧвет юралысь водзын колхозысь ӧтдортчӧмысь, а Петра сылы мунӧ паныд и вӧчӧ сідз, мый небзьыштӧм нин юралысь бӧр ӧзйӧ и оз сувт Габӧ дор, сетӧ котырыслы «твёрдӧй задание». Сэки быттьӧ лыддьысьысьлӧн вӧрзьӧ сьӧлӧмыс, збыль-ӧ Петра бур, а Габӧ – дур. Повесьтысь тшӧтш ми аддзам, мый Габӧ абу и кылӧма некор асьсӧ шудаӧн, олӧм чӧжыс мыжсӧ вештӧма и абу мынӧма. Ми, дерт, гӧгӧрвоам, мый мортӧс лыйны эз позь, но гӧгӧрвоис-ӧ тайӧс Габӧ? Позьӧ-ӧ правдайтны сы поступоксӧ? Юалӧмыс восьса.

     Водзӧ кӧ сёрнитны вӧр образлысь тӧдчанлун йылысь, колӧ шуны, мый буретш вӧр-ва мичлуныс бура тыдовтчӧ повесьтысь, шуам, тайӧ лэбач пӧвадкаяс (уркай, жонь да юрсиа кайяс йылысь гижӧм). Уна пыртӧдӧма гижӧдӧ и вӧралысь олӧмысь миянӧдз воӧм висьтасьӧмъяс, быличкаяс да легнадаяс. Шуам, вӧр керкаын Сандралӧн Петра орткӧд паныдасьӧм, вӧтас мыччысьлӧм. Сандра казяліс, мый тайӧ абу Петра, кор аддзис, мый мортыс шуйга кинас панясьӧ. Либӧ шӧпкӧдчысь пуяс йылысь висьтасьӧм. Сандра узьмӧдчис пу улын и кылӧ, кыдзи войнас кодкӧ воис да юасьӧ, локтас-оз мӧдыс на дінӧ, а сылы вочавидзӧны, ог пӧ, талун пӧ ме улын узьысь морт, ог пӧ вермы мунны. Повесьтын жӧ казьтывсьӧ, кыдз ӧти пу лов шӧпкӧдчӧ мӧдыслы, кор сы улын морт узис, мамыд пӧ корис, кувсьӧ пӧ сійӧ, а мӧдыс шуӧ, асывнас пӧ воа. Асъядорыс кыліс пӧрысь пу усьӧм. Пу-мам пӧрӧма. Текстӧ татшӧм пыртӧмыс век лоӧ зэв бур приёмӧн. Шызьӧдӧ лыддьысьысьӧс. Габӧ нин казьтылӧ Йиркап да ас пу йылысь мойд.

     Та кындзи гижӧдӧ пыртӧма уна шусьӧг да кывйӧз, озырмӧдӧма гижӧдсӧ: «Яй сьӧлӧмыд оз пот», «Томлун муніс – эз прӧщайтчы, пӧрысьлун локтіс – эз юав», «Мый керсис сьӧлӧмын, тӧдӧ сӧмын дӧрӧмӧй». Приметаяс: «Арся луныд дженьыд, кӧч бӧж кузя», «Кын му вылысь лым оз нин сыв».

     Меным аслым лои спорнӧй татшӧм шуӧм: «Выль керкаыд радейтӧ морт ловтӧ босьтны». Менам мам шулӧ, мый «Выль оланінын – выль олысь». Окота эскыны мӧд шуӧмас.

     Нӧшта ёна лоӧ мӧвпыштны Сандралӧн татшӧм видзӧдлас серти: «Ёна сюсьӧсь йӧзыд, мыйсӧ сӧмын оз вӧчны, а му вылысь шогыс оз чин, оз быр». Тайӧ шуӧмыс ӧд и ӧнія кадлы лӧсялӧ.

     Сідзкӧ, Геннадий Фёдоровлӧн «Зын турун» повесьт корӧ мӧвпыштны лыддьысьысьӧс, мый сійӧ бурыс да лёкыс, вуджӧдӧ пӧль-пӧч кадӧ, петкӧдлӧ коми морт олӧм, гумовтӧ коми культура, фольклор, этнография озырлунсӧ да мыччӧ сійӧс миянлы, лыддьысьысьлы, мед ог вунӧдӧй вужъяс, а сідзкӧ, асьнымӧс.